Có những người càng học nhiều lại càng xa rời sự thật. Họ nói năng trơn tru, hiểu biết bề mặt, nhưng trong sâu thẳm là một tâm trí sợ hãi, hoài nghi và đầy dính mắc. Họ không sống vì sự thật, không dấn thân cho điều đúng, mà chỉ làm đủ để yên ổn. Trong lòng họ, thứ luôn vận hành là sự tính toán thiệt hơn, là một bản ngã lén lút, luôn thủ thế trong mọi hoàn cảnh.
Người như vậy khi đứng trước quyền lực thì ngoan ngoãn, khi đối diện người thẳng thắn thì mềm mỏng, khi gặp người yếu thế thì tỏ ra sâu sắc. Nhưng tất cả chỉ là biểu hiện của một tâm thức lẩn trốn. Họ không thực sự thấy rõ mình, cũng không đủ dũng lực để nhìn vào bóng tối của bản thân. Họ né tránh những sự thật rõ ràng, chỉ giữ lại cho mình những gì có thể che đậy. Đó là một kiểu tồn tại đầy mâu thuẫn, khéo léo đến mức tự lừa dối chính mình.
Tâm thức của họ vận hành trong vô số dòng khởi niệm. Họ có thể cười nói, hợp tác, thể hiện sự tử tế. Nhưng mỗi động niệm đều bị điều khiển bởi nỗi sợ bị lật mặt, bởi khát vọng được giữ vị trí an toàn. Họ làm điều tốt không phải vì lòng thiện lành, mà vì nó giúp họ tránh rắc rối. Họ cư xử đúng mực không phải vì từ bi, mà vì sự khôn ngoan thận trọng. Họ không nói thật lòng vì sợ hệ quả, chứ không phải vì biết im lặng là trí tuệ.
Tâm họ thường xuyên bị che phủ bởi ảo tưởng về bản thân, như một làn khói mỏng, khó thấy. Họ tự cho mình là người hiểu biết, người sống tử tế, người khéo cư xử. Nhưng họ không biết rằng những hành vi vừa đủ tốt, vừa đủ ngoan, vừa đủ hiền ấy không phải là đức hạnh. Đó chỉ là một dạng thủ đoạn sinh tồn, được hình thành bởi một bản ngã sợ bị tổn thương, sợ bị đánh giá, sợ phải đối diện với chính mình.
Họ né tránh xung đột không phải vì họ hiểu về hòa bình, mà vì họ sợ bị vạch mặt. Họ không nói thẳng không phải vì tế nhị, mà vì họ sợ mất vị trí. Họ khéo léo không phải vì trí tuệ, mà vì tâm vẫn bị điều khiển bởi tham ái và si mê. Họ cư xử ôn hòa không phải vì lòng bao dung, mà vì không chịu nổi sự bất ổn khi phải chịu trách nhiệm cho một sự thật rõ ràng.
Và đặc biệt, khi đối diện với người trí tuệ và thẳng thắn, tâm thức phòng vệ của họ lập tức trỗi dậy. Họ cười nhẹ, họ gật đầu, họ tỏ vẻ đồng tình. Nhưng sâu trong lòng là sự co rút. Họ vả lả để lấp liếm, cố tạo ra vẻ tiếp nhận để che đậy sự bất an. Ánh sáng của chân lý khiến họ run sợ, nhưng họ không để lộ điều đó ra ngoài. Họ mượn sự mềm mỏng để né tránh. Họ dựng nên một bức màn khéo léo giữa mình và người trí, chỉ để không ai nhìn thấy sự thật phía sau.
Cái gọi là đồng tình ấy không xuất phát từ nội tâm rộng mở. Đó chỉ là phản xạ của người không đủ can đảm để nhận sự thật. Họ không thật sự lắng nghe. Họ không thực sự tiếp thu. Họ chỉ đang bảo vệ hình ảnh về bản thân mà họ đã dày công xây dựng. Một hình ảnh mà họ lầm tưởng là chính họ.
Bề ngoài của họ có thể khiến người khác ngộ nhận. Nhưng với người có chiều sâu quán sát, sự bất an luôn hiện rõ. Ánh mắt lảng tránh, lời nói dư thừa, sự cẩn trọng không tự nhiên, những khoảng im lặng không thư thản. Trong họ, làn sóng tâm vẫn chuyển động không ngừng, bởi họ chưa từng chạm được sự an tĩnh chân thật từ bên trong.
Họ không nổi nóng, nhưng lại thường xuyên khó chịu âm thầm. Không cãi vã, nhưng luôn nuôi những bất bình nhỏ giọt. Không phá phách, nhưng lại có thói quen làm tổn thương người khác bằng cách trơn tru, lạnh lẽo và thiếu chân tình. Mọi hành động đều có vẻ chỉn chu, nhưng thiếu vắng sức sống từ một tâm trong sáng.
Có những lúc, trong một thoáng tỉnh táo hiếm hoi, họ tự soi gương lòng mình và cảm thấy một điều gì đó bất an. Nhưng rồi lại nhanh chóng lấp đầy nó bằng lý do. Rằng ai cũng phải khôn ngoan để sống, rằng bày tỏ thật lòng là dại, rằng thẳng thắn sẽ không còn chỗ đứng. Những lớp lý do đó ngày càng dày, khiến họ mất đi khả năng tiếp cận sự thật của chính mình.
Bi kịch không nằm ở việc họ xấu. Bi kịch nằm ở chỗ họ không biết rằng mình đang đi sai. Họ nhầm lẫn giữa khéo léo và trí tuệ, giữa bình an và thỏa hiệp, giữa từ bi và nịnh hót. Họ tưởng rằng sự sống của mình đang yên ổn, nhưng thật ra là một trạng thái tồn tại lệch khỏi đạo.
Tâm người không hiện ở tiếng nói. Nó hiện trong từng khởi niệm ban đầu, ở động cơ khởi sinh của mỗi hành vi. Người làm một việc thiện nhưng xuất phát từ nỗi sợ, tâm vẫn bất an. Người nói lời cứng rắn nhưng xuất phát từ tâm không sân, vẫn là một hành động trong sáng. Sự khác biệt ấy không nằm ở biểu hiện, mà nằm ở tầng rất sâu bên trong.
Người có tuệ quán sẽ nhận ra rằng không thể giấu được tâm mình. Mỗi lần khởi niệm là một lần gieo nhân. Mỗi lần hành động dù khéo che đậy, cũng đều để lại dấu vết trong dòng chảy của tâm. Dù người khác không thấy, nhưng chính mình sống cùng nó mỗi ngày. Và chính điều đó, từng chút một, định hình nên nghiệp của một đời.
Một người thật sự trí tuệ không phải là người nhiều lời đúng, mà là người sống thật từ trong. Dù im lặng cũng có sức mạnh. Dù hành động nhỏ cũng chan chứa nội lực. Họ không cần chứng minh mình đúng, vì không còn bị thôi thúc bởi sợ hãi hay khát vọng nổi trội. Họ không chọn bên ngoài để che đậy bên trong. Họ sống rõ ràng, an tĩnh và không còn gì để phải giấu.
Sự an nhiên chỉ có mặt khi ta đủ can đảm sống thật. Và không ai có thể an lành nếu còn lấy tri thức để lẩn tránh chính mình.
——–
With Metta
TT